Rau mã đề
Rau Mã đề nhân dân ta còn quen gọi là: Cây bông mã đề, lá mã đề thảo… tên chữ Hán là xa tiền thảo, xa tiền thái… Hạt Mã để gọi theo tên chữ Hán là xa tiền tử. Khả dĩ rau này có tên là “Mã đề” là vì nó thường mọc hoang ở những vết chân ngựa (Mã: ngựa; Đề: móng chân ngựa) và vết chân ngựa kéo xe thường in ở trước xe, nên nó lại có thêm tên “xa tiền” (xa: xe, tiền: phía trước) cổ nhân quả khéo dựa vào hiện tượng để đặt tên cho sự vật.
Rau Mã đề là loài cây sống lâu năm, mọc hoang nhân dân ta ưa đánh về trồng trong vườn để lấy lá nấu canh ăn và dùng lá, thân cây, hạt…làm thuốc chữa bịnh. Sách “Thi Kinh” có câu: “Thái thái phù dĩ”, dưới câu này ghi chú: Phù dĩ: tức là xa tiền, trị được tất cả các chứng ung thư, thêm tinh huyết, thôi sinh (giúp đẻ mau) và chữa được chứng đau mắt đỏ. Sách “Bản Thảo Cứu Hoang chép: “Xa tiền thảo còn có tên là xa luân thái (xa: xe, luân: bánh xe), hái lá non luộc chín, dầm nước rửa sạch nước nhớt, trộn dầu và muối ăn cũng ngon miệng và đỡ lòng khi gặp nạn đói.” – Theo sách “Bản Thảo Bị Yếu”, Rau Mã đề vị ngọt, tính lạnh, có tác dụng mát máu, khử nhiệt, ngưng chảy máu cam, tiêu tắc nghẽn, giúp sáng mắt, thông mồ hôi, làm sạch phong nhiệt tại gan phổi, chữa chứng thấp nhiệt ở bàng quang, lợi tiểu tiện mà không chạy khí, khiến cường âm ích tinh, công dụng trong y học rất lớn.
Sách “Nam Dược Thần Hiệu”, chép: “Hạt Mã đề vị ngọt, khí lạnh, lợi tiểu tiện, ngừng ỉa tả, thông đái gắt, trừ tê thấp, ích tinh khí, giúp dễ sinh. Khi dùng xát bỏ vỏ, lượng dùng phổ biến từ nửa đồng cân tới 3 đồng cân.
Trị liệu
1/ Chữa Chứng “Phổi Nóng, Ho Dai Dẳng”
Dùng từ 5 – 6 đồng (khoảng 18,75 – 22,50 gr) lá Rau Mã đề, rửa sạch, cho vào siêu, đổ vào nửa siêu nước, sắc còn 1 bát thì chia làm 3 lần uống trong ngày, mỗi lần uống cách nhau 3 giờ, uống nóng. Khi dùng phương thuốc này, kiêng ăn đồ cay nóng như tiêu, ớt… và ăn tôm, cua, cá biển. (Dã Thái Trị Bách Bệnh Dân Gian Liệu Pháp)
2/ Chữa Chứng “Chảy Máu Cam”
Hái 1 nắm lá Rau Mã đề tươi, rửa sạch, giã nát, tẩm ít nước, vắt lấy nước cốt uống rồi nằm yên trên giường, gối gối cao, bã đắp lên trán. Nếu do trong ngưới quá nóng, hay chảy máu cam vặt, uống nước Rau Mã đề liền trong vài ngày sẽ khói hẳn. (Dã Thái Trị Bách Bệnh Dân Gian Liệu Pháp)
3/ Chữa Chứng “Nóng Gan Mật và Người Nổi Mụn”
Dùng một nắm Rau Mã đề tươi, rửa sạch, thái nhỏ, nấu với một miếng gan heo to bằng bàn tay phụ nữ, thái mỏng, nêm nếm vừa miệng, ăn liền trong 6, 7 ngày vào bữa cơm trưa thì khỏi. Ngoài dùng một ít lá mã đề tươi, rửa sạch, giã nát nhuyễn đắp vào chỗ mụn nhọt, dùng vải sạch băng lại. Khi dùng phương thuốc này phải kiêng ăn các thứ cay, nóng, uống café, rượu. (Thực Liệu Kỳ Phương)
4/ Chữa Chứng “Đau Mắt Đỏ” (Nhặm Mắt)
Hái một nắm to Rau Mã đề, rửa sạch, vảy cho hết nước thái sợi, nấu với 2 con cá diếc mỗi con cỡ bàn tay phụ nữ, nêm nếm vừa miệng. Ăn liền trong vài ba ngày, lại dùng ít lá Mã đề tươi, rửa sạch, giã nhuyễn trong cối sạch, gia thêm vài hạt muối, lấy vải thổn sạch bọc, chườm lên mắt. Trong khi dùng phương này tránh ăn uống đồ cay, nóng. (Thực Liệu Kỳ Phương)
5/ Chữa Chứng “Bí Tiểu Tiện”
Dùng 3 đồng cân (khoảng 12 gr) hạt Mã đề, sắc uống làm nhiều lần trong ngày. Cũng có thể sắc chung với một lượng nhỏ lá Mã đề uống càng hay. (Ứng Nghiệm Lương Phương)
6/ Chữa Chứng “Viêm Phế Quản”
Ngày dùng 6 – 12 gr hạt Mã đề hay dùng nguyên cây, sắc uống làm nhiều lân trong ngày. (Kinh Nghiệm Dân Gian)
7/ Chữa Chứng “Bỏng Loét, Nhiễm Trùng”
Bông Mã đề 12 gr, kim ngân hoa 12 gr, sài đất 12 gr, lá cối xay 12 gr, nước 900 ml, sắc còn 300 ml, chia làm 2 – 3 lần uống trong ngày. (Bác Sĩ Lê Minh)
8/ Chữa Chứng “Chốc Lở Ở Trẻ Em”
Dùng 1 nắm Rau Mã đề tươi, rửa sạch, thái nhỏ, nấu với 100 – 150 gr giò sống cho trẻ ăn liền trong vài ngày thì khỏi. Năng nấu canh này cho trẻ ăn cũng ngừa được chứng này. (Kinh Nghiệm Dân Gian)
9/ Chữa Chứng “Nhiệt Lỵ”
Mã đề, dây mơ lông, cỏ seo gà mỗi thứ 20 gr, sắc uống trong ngày. (Lãn Ông – Bách Gia Trân Tàng)
10/ Chữa Chứng “Phù Thũng và Nhiệt Tả”
Dùng hạt Mã đề và hạt Bo Bo mỗi thứ nửa ký, trộn chung, sao kỹ tán thành bột, mỗi lần dùng 10 gr, ngày dùng 3 lần. (Lương Y Lê Trần Đức)
11/ Chữa Chứng “Lạnh Cửa Mình”
Dùng 200 – 300 gr hạt Mã đề, xát bỏ vỏ ngoài, sao lên rồi tán thành bột, mỗi lần uống 1 đồng (3,75gr), ngày uống 2 lần. (Thiên Kim Phương)
12/ Chữa Chứng “Đẻ Khó”
Dùng 15gr hạt Mã đề, xát bỏ vỏ ngoài, sao qua, tán thành bột, uống một muỗng bột này với rượu, hoặc nước đun sôi để còn hơi nóng. (Phụ Nhân Lương Phương)
13/ Chữa Chứng “Sinh Ngang, Đẻ Ngược”
Uống 3 đồng cân Bột hạt Mã đề với rượu, thai sẽ xoay thuận lại. (Từ Mẫu Bí Lục)
14/ Chữa Chứng “Trẻ Sơ Sinh Bị Ướt Rốn”
Dùng một ít hạt Mã đề, sao cháy sém, tán thành bột, đắp vào rốn bé. Rất kiến hiệu. (Cục Phương)
15/ Chữa Chứng “Sốt Xuất Huyết”
Mã đề (tươi) 50 gr, củ sắn dây 30 gr (rửa sạch), nước 1 lít, sắc còn 500ml, chia làm 2 lần uống trong ngày vào lúc đói, mỗi lần uống cho thêm ít đường, uống liền trong ngày, sau đó mỗi ngày chỉ uống 1 lần. (Hội Đông Y Tỉnh Hà Sơn Bình)
16/ Chữa Chứng “Đau Lưng Do Thấp”
Dùng Rau Mã đề (cả rễ) 7 cây, hành tăm (cả củ và rễ) 7 gốc, táo 7 quả, rượu ngon một bầu. Nấu chung, để dành uống dần, uống thường xuyên rượu này cả đời cũng vô hại. (Nam Dược Thần Hiệu)
17/ Chữa Chứng “Vàng da”
Dùng 1 vốc hạt Mã đề, xát bỏ vỏ ngoài, sao qua, tán thành bột, chia làm nhiều lần uống với nước cơm, hoặc nước đun sôi còn hơi ấm. Uống liền trong vài ngày thì khỏi. (Cổ Phương)
18/ Chữa Chứng “Tiểu Tiện Ra Máu”
Dùng 1 lượng lớn Rau Mã đề, rửa sạch, giã nát, vắt lấy 5 chung nước cốt, uống vào lúc đói bụng rất hay. Có thể thêm cỏ mực, phân lượng bằng với Rau Mã đề – chú ý: khi thêm cỏ mực thì giảm 1 nửa Rau Mã đề, để sau khi thêm cỏ mực, cả hai thứ cộng lại vẫn bằng trọng lượng Rau Mã đề khi chưa giảm bớt một nửa. (Cổ Phương)
19/ Chữa Chứng “Mắt Có Màng”
Lá Mã đề tươi (một nắm nhỏ), rửa sạch, vò nát, gói bằng 2 lớp lá dâu, treo ở chỗ kín 1 đêm, vắt lấy nước cốt rỏ vào mắt, chỉ 4, 5 lần là khỏi. (Cổ Phương)
20/ Chữa Chứng “Người Già Mình Nóng, Đái Ra Máu”
Dùng 3 vốc hat Mã đề, giã nát, bọc vào khăn vải sạch, đổ hai bát nước, sắc còn một bát, bỏ bã, đổ vào nước đó 3 vốc hột kê, cùng nấu thành cháo, ăn khi bụng trống, rất hay. Ăn nhiều thì mắt sáng, người mát. (Nam Dược Thần Hiệu)
21/ Chữa Chứng “Người Già Bí Tiểu”
Dùng cành và lá Mã đề, rửa sạch, giã nát, vắt lấy một chén nước, hòa vào một chút mật ong, uống vào là đi tiểu thông ngay. Rất hay. (Nam Dược Thần Hiệu)
22/ Chữa Chứng “Trẻ Em Hỏa Vượng Ở Thượng Tiêu Sinh Đau Nhức Ở Mắt”
Dùng lá Mã để rửa sạch, giã nát vắt lấy nước cốt hòa với nước tre non rỏ vào mắt thì khỏi. (Nam Dược Thần Hiệu)
23/ Chữa Chứng “Trẻ Đang Mọc Sởi Bị Tiêu Chảy”
Dùng hạt Mã đề, sao qua, sắc uống. Nếu bị bí tiểu tiện thì thêm Mộc thông. Cũng có thể dùng hạt Mã đề và rau Dừa nước bằng lượng nhau, sắc uống nếu không sẵn Mộc thông. (Bản Tháo Cương Mục)
24/ Chữa Chứng “Mày Đay Lặn Vào Bụng, Mình Sưng Lưỡi Cứng”
Chứng này rất nguy hiểm, phải kịp thời chữa trị. Mau dùng 1 vốc hạt Mã đề, xát bó vỏ, tán nhỏ mịn, uống dần với nước đun sôi để còn hơi nóng thì khỏi. (Nam Dược Thần Hiệu)
25/ Chữa Chứng “Đầu ngọc hành đau buốt, chạy vào khiến sưng to bìu dái, vô cùng đau nhức”
Dùng hạt Mã đề, xát bỏ vỏ, tán thành bột, uống 1 đồng cân với nước cơm thì khỏi. (Nam Dược Thần Hiệu)
26/ Chữa Chứng “Ngứa và Đau Ở Bộ Phận Sinh Dục”
Dùng 1 vốc lớn hạt Mã đề, nấu lấy nước ngâm, rửa thường xuyên thì khỏi. (Nam Dược Thần Hiệu)
27/ Chữa Chứng “Phụ Nữ Có Thai Bị Lậu Nhiệt, Đái Dắt”
Hạt Mã đề 2 phần, Hạt Vông vang 1 phần, không có hạt thì dùng rễ, tán nhỏ, sắc uống đến khi nào đi tiểu dễ dàng thì ngưng. (Nam Dược Thần Hiệu)
Chú ý: Phụ nữ có thai nên thận trọng khi dùng vị thuốc. này, người lớn tuổi thận suy kém hay đi tiểu đêm, không thật cân thiết không nên dùng vị thuốc này.
