Mã đề còn gọi là mã đề thảo, xa tiền, nhả én dứt (Thái) su ma (Thổ).
Tên khoa học Plantago asiatia L. (Plantagi major L. war asiatica Decaisne). Thuốc họ Mã đề (Plantaginaceae).
Theo thuyết của Lục Cơ (cổ) thì loài cây này hay mọc ở vết chân ngựa kéo xe nên gọi tên (mã là ngựa, đề là móng chân).
Semen Plantaginis – là hạt phơi hay sấy khô
Herba Plantaginis – là toàn cây trừ bỏ rễ phơi hay sấy khô.
Folium Plantaginis – là lá tươi hay phơi hoặc sấy khô.
1/ Mô tả cây
Mã dề là loại cỏ sống lâu năm, thân ngắn lá mọc thành cụm ở gốc, cuống dài, phiến lá hình thìa hay hình trứng, có gân dọc theo sống là và đồng quy ở ngon và gốc lá. Hoa mọc thành bông, có cán dài, xuất phát từ kẽ lá.
Hoa đều, lưỡng tính, đài 4, xếp chéo, hơi đính nhau ở gốc, tràng màu nâu tồn tại, gồm 4 thuỳ nằm xen kẽ ở giữa các lá đài. Nhị 4 chỉ nhị mảnh, dài 2 lá noãn chứa nhiều tiểu noãn. Quả hộp trong chứa nhiều hạt màu nâu đen bóng.
2/ Phân bố, thu hái và chế biến
Mã đề mọc hoang và được trồng tại nhiều nơi ở khắp nước ta. Muốn bảo đảm nhu cầu cần đặt vấn đề trồng. Trồng bằng hạt chọn ở những cây to khoẻ, hạt mẫm đen.
Thường trồng vào mùa xuân và mùa thu nhưng tốt nhất vào mùa thu. Mã đề ưa đất tốt, ẩm vừa phải, đất tốt cây rất to.
Vào tháng 7-8 quả chín thì hái toàn cây đưa về phơi hay sấy khô, loại bỏ tạp chất. Muốn lấy hạt thì đập và dũ lấy hạt, rây qua rây rồi phơi khô. Không phải chế biến gì đặc biệt. Khi dùng lá, có thể hái gần như quanh năm, có thể dùng tươi hay khô.
3/ Công dụng và liều dùng
Từ cổ, mã đề được nhân dân ta và Trung Quốc dùng làm thuốc. Theo sách cổ, mã đề tính hàn, vị ngọt, không độc, vào 3 kinh can, thận và tiểu trường. Tác dụng lợi tiểu, thanh phế, can, phong nhiệt, thẩm bàng quang thấp khí, chữa đẻ khó, ho, trừ đờm, chỉ tả (cầm đi ngoài), sáng mắt, thuốc bổ.
Trên thực tế, mã đề được dùng làm thuốc thông tiểu, chữa ho lâu ngày, viêm khí quản, tả lỵ, mắt đỏ đau. Ngày dùng 6-12g dưới dạng thuốc sắc. Hay dùng làm thuốc ho cho trẻ em, nhưng nhược điểm của loại thuốc này là gây cho trẻ đái dầm.
Trong sách cổ có nói: phàm những người đi tiểu qúa nhiều, đại tiện tái, không thấp nhiệt, thận hư, nội thương dương khí hạ giảng thì không nên dùng.
Dùng ngoài: nhân dân ta và nhân dân Liên Xô dùng lá tươi giã nát đắp mụn nhọt, làm mụn nhọt chóng vỡ và mau lành. Dùng ngoài không kể liều lượng.
4/ Đơn thuốc có mã đề
Xa tiền tử (hạt mã đề) 10g, cam thảo 2g, nước 600ml (3 bát). Sắc và giữ sôi trong nửa giờ. Chia 3 lần uống trong ngày.
Xa tiền thảo (cây mã đề) 10g, cam thảo 2g, cát cánh 2g, nước 400ml. Đun sôi trong nừa giờ. Chia 3 lần uống trong ngày. Nếu không có cam thảo, thì có thể thay bằng đường cho đủ ngọt mà uống.
Trích “Những cây thuốc và vị thuốc việt nam – Đỗ Tất Lợi”
